حلیة‌الاولیاء و طبقاتالاصفیاءحِلْیَةُالاَولیاء، کتابی به عربی در شرح حال حدود هفتصد تن از صحابه بزرگ پیامبر (صلی اللّه علیه وآله وسلم) و نیز عابدان و عارفان از صدر اسلام تا زمان مؤلف، نوشته احمد بن عبدالله، مشهور به ابونعیمِ اصفهانی، حافظ و محدّث قرن چهارم و پنجم است. ۱ - نام کتابنام کامل آن حلیة‌الاولیاء و طبقاتُ الْاَصفیاء می‌باشد، درباره نام این کتاب، در منابع اختلاف اندکی هست. اسماعیل پاشا بغدادی [۱]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیّة و المعرّبة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم۱۴۱۰، ج۱، ستون۷۵.
آن را حلیة‌الاولیاء و بهجة الاصفیاء نامیده است. حلیه در لغت به معنای زیور است [۲]
ابن منظور، ج۳، ص۳۱۱.
۲ - معروفیت کتاباین کتاب چنان مشهور است که در منابع متقدم و متأخر، گاه مؤلف آن را «صاحب حلیة‌الاولیاء» خوانده‌اند. [۳]
ابن خلَّکان، ج۳، ص۲۹۷.
[۴]
ابن خلَّکان، ج۴، ص۲۹۲.
[۵]
خوانساری، ج۱، ص۲۷۳.
[۶]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیّة و المعرّبة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم۱۴۱۰، ج۱، ستون۳۵۱.
خوانساری [۷]
خوانساری، ج۱، ص۲۷۳.
برآن است حلیة‌الاولیاء متضمن احادیثی در مناقب حضرت علی (علیه‌السلام) است که در کتاب‌های دیگر یافت نمی‌شود.
آقابزرگ طهرانی [۸]
آقابزرگ طهرانی، ج۷، ص۸۱.
این کتاب را در فهرست تصانیف شیعه یاد کرده است.
نوری [۹]
حسین بن محمد تقی نوری، الفیض‌القدسی قی ترجمة العلامة المجلسی، در مجلسی، ج۱۰۲، ص۱۰۸ـ۱۰۹.
از میرزا عبدالله افندی مؤلف ریاض العلما نقل می‌کند که محمد باقر مجلسی، ابونعیم را از اجداد خود و از شیعیان دانسته است.
۳ - هدف از تالیف کتاببه نوشته ابونعیم اصفهانی [۱۰]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۱، ص۳ـ۴.
، انگیزه وی تألیف کتابی بوده است که در آن نام جماعتی از صحابه و تابعان و تابعانِ تابعان و ناسکان و بعضی از روایات و سخنان آنان آمده باشد.
وی همه آنان را از اعلام صوفیه و پیشوایان ایشان دانسته است. ۴ - محتوای کتابابونعیم اصفهانی در حلیة‌الاولیاء، جماعت مذکور را به پنج طبقه تقسیم، و مقام معنوی و محامد اخلاقی آنان را گزارش کرده است: طبقه نخست، در شرح حال امیر مؤمنان (علیه‌السلام) و سه خلیفه اول. [۱۱]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۱، ص۲۸ـ۸۷.
طبقه دوم در معرفی سایر صحابه که در رتبه پس از خلفا قرار داشتند. [۱۲]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۱، ص۸۷ـ۳۳۷.
طبقه سوم در شرح حال اهل صفه. [۱۳]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۱، ص۳۳۷ـ۳۸۵.
[۱۴]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۲، ص۱ـ۳۹.
طبقه چهارم درباره زنان ناسکه از صحابه، که با شرح حال حضرت زهرا (سلام‌الله علیها) و همسران پیامبر آغاز شده است. [۱۵]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۲، ص۳۹ـ۷۹.
و طبقه پنجم درباره تابعان و تابعانِ تابعان است که از مهم‌ترین آنها حسن بصری است. [۱۶]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۲، ص۷۹ـ۳۸۹.
۴.۱ - بخش اعظم محتوای کتاببخش اعظم حلیة‌الاولیاء به شرح احوال تابعان تابعانی می‌پردازد که در شمار فقها و محدّثان حکیم، امرای زاهد و عرفای بزرگ بوده‌اند از جمله نام سه امام شیعیان: امام زین‌العابدین [۱۷]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۳، ص۱۳۳ـ۱۴۵
، امام محمد باقر [۱۸]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۳، ص۱۸۰ـ۱۹۲.
و امام جعفر صادق (علیهم‌السلام) [۱۹]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۳، ص۱۹۲ـ۲۰۶.
، محدّث شیعی، طاوس بن کیسان [۲۰]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۴، ص۳ـ۲۳.
، خلیفه اموی، عمر بن عبدالعزیز [۲۱]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۵، ص۲۵۳ـ۳۵۳.
، مؤسس فقه مالکی، مالک بن انس [۲۲]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۶، ص۳۱۶ـ۳۵۶.
مؤسس فقه حنبلی، احمد بن حنبل [۲۳]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۹، ص۱۶۱ـ۲۳۴.
و عرفای بزرگی مانند: ابراهیم ادهم [۲۴]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۷، ص۳۶۷ـ۳۹۵.
، فضیل بن عیاض [۲۵]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۸، ص۸۴ـ۱۴۰.
، ذوالنون مصری [۲۶]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۹، ص۳۲۱ـ۳۹۵.
، بایزید بسطامی [۲۷]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۱۰، ص۳۳ـ۴۲.
و یحیی بن معاذ. [۲۸]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۱۰، ص۵۱ـ۷۰.
۵ - حلیة‌الاولیاء منبع بسیاری از کتبابونعیم در تألیف حلیة‌الاولیاء از بسیاری از احادیث و روایات زنان و مردان صحابی درباره افراد، صفات مؤمنان و مسائل فقهی بهره برده و از قول مشایخ نیز مواعظ و نصایحی را مطرح کرده است. حلیة‌الاولیاء منبع بسیاری از کتاب‌های بعدی بوده است. مؤلفان شیعه از آن به عنوان منبعی برای نقل فضائل حضرت علی و دیگر امامان (علیهم‌السلام) استفاده کرده‌اند [۳۰]
علی بن عیسی بهاءالدین اربلی، کشف النعمة فی معرفة الائمة، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت۱۴۰۱/۱۹۸۱، ج۱، ص۱۸۸.
به گفته کولبرگ [۳۱]
Etan Kohlberg، A medieval Muslim scholar at work: Ibn Tawus and his library، Leiden ۱۹۹۲.، کولبرگ، ص۷۸، پانویس۵۰.
، از آن‌جا که سید بن طاوس از حلیة‌الاولیاء در کتاب‌های خود نقل قول کرده است، روشن می‌گردد که محافل شیعه با این اثر آشنا بوده‌اند.
ابشیهی در المستطرف فی کلّ فنّ مستظرف [۳۲]
محمد بن احمد ابشیهی، المستطرف فی کلّ فنّ مستظرف، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶، چاپ افست قم، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۲۵۱.
و ابن حجر عسقلانی در لسان المیزان [۳۳]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱، ج۲، ص۴۰۶، ج۴، ص۱۱۸.
از حلیة‌الاولیاء بهره برده‌اند.
زرکلی این کتاب را جزو منابع خود در تألیف الاعلام [۳۴]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت۱۹۸۰، ج۸، ص۳۰۲.
معرفی کرده است.
به گزارش آقابزرگ طهرانی [۳۵]
آقابزرگ طهرانی، ج۱۳، ص۳۱۴ـ۳۱۵.
[۳۶]
آقابزرگ طهرانی، ج۲۲، ص۳۶۴.
، احمد بن علی ماجدی در شرح بخشی از الشافیه ابوفراس و میرزا محمد کشمیری دهلوی در المنتخبات من الکتب الکثیرة لإهل السنة، از حلیة‌الاولیاء استفاده کرده‌اند.
به سبب اهمیت احادیثی که ابونعیم در این کتاب نقل کرده و مقامی که وی نزد محدّثان داشته، بلوشی نیز در تصحیح طبقات المحدثین باصبهان تألیف عبدالله بن محمد ابوالشیخ از حلیة‌الاولیاء استفاده کرده است. [۳۷]
عبدالله بن محمد ابوالشیخ، طبقات المحدثین باصبهان و الواردین علیها، چاپ عبدالغفور عبدالحق حسین بلوشی، بیروت ۱۴۰۷ـ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷ـ۱۹۸۸، ج۱، مقدمه، ص۱۲۶.
بنا به گزارش حاجی خلیفه [۳۸]
اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۱، در حاجی‌خلیفه، ج۱، ستون ۶۸۹.
[۳۹]
اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۱، در حاجی‌خلیفه، ج۲، ستون۱۰۸۰.
و آقابزرگ طهرانی [۴۰]
آقابزرگ طهرانی، ج۷، ص۸۱.
، ابن جوزی (متوفی ۵۹۷) این کتاب را خلاصه کرده و آن را صفةُ الصفوة نامیده و در تلخیص آن افراط کرده است. همچنین آن گونه که از گزارش حاجی خلیفه [۴۱]
اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۱، در حاجی‌خلیفه، ج۱، ستون ۶۸۹.
بر می‌آید، محمد بن حسن حسینی هم این کتاب را، با رعایت جانب اعتدال، خلاصه کرده است. از این دو اختصار، صفة‌الصفوة در چهار جزء در حیدر آباد چاپ شده است [۴۲]
اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۱، در حاجی‌خلیفه، ج۲، ستون۱۰۸۰.
.
احمد بن محمد مقری [۴۳]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح‌الطیب، چاپ احسان عباس، بیروت۱۳۸۸/۱۹۶۸، ج۵، ص۴۲۹.
کتاب انوارالیقین فی شرح حدیث اولیاءالله المتقین، نوشته ابن مرزوق، را شرحِ نخستین حدیثِ کتاب حلیة‌الاولیاء دانسته است.
۶ - اهمیت کتاب حلیةالاولیاءدرباره اهمیت حلیة‌الاولیاء گفته‌اند که این کتاب را در زمان حیات ابونعیم به نیشابور بردند و در آن‌جا به چهارصد دینار فروختند. [۴۴]
محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بی‌تا)، ج۳، ص۱۰۹۴.
[۴۵]
ابن عماد، ج۳، ص۲۴۵.
ابن خلّکان [۴۶]
ابن خلّکان، ج۱، ص۹۱.
آن را از بهترین کتاب‌ها دانسته است. [۴۷]
محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بی‌تا)، ج۳، ص۱۰۹۴.
[۴۸]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیّة و المعرّبة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم۱۴۱۰، ج۱، ستون۳۵۱.
صدیق حسن‌خان [۴۹]
صدیق حسن خان، ج۲، ص۳۷۵.
مطالعه حلیة‌الاولیاء را به کسانی که می‌خواهند از احوال و مقامات اولیا و صالحان مؤمن آگاه شوند، توصیه کرده است.
۷ - انتقاد از کتاب حلیةالاولیاءاز حلیة‌الاولیاء انتقادهایی نیز شده است. مثلا، ابن جوزی [۵۰]
ابن جوزی، صفة‌الصفوة، چاپ محمود فاخوری و محمد رواس قلعه‌جی، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹، ج۱، ص۲۱ـ۳۱.
در سیزده مورد از ابونعیم انتقاد کرده است، از جمله در تکرار اخبار، اطاله احادیث، ذکر احادیث باطل و نسبت تصوف به صحابه. [۵۱]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیّة و المعرّبة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم۱۴۱۰، ج۱، ستون۶۸۹.
۸ - وضعیت نشرحلیةالاولیاء در ۱۳۱۱ش/۱۹۳۲ در قاهره، و در ۱۳۴۶ش/ ۱۹۶۷ بر اساس نسخه خطی مدرسه احمدیه حلب و مطابقت آن با نسخه خطی موجود در الازهر مصر، در ده مجلد به چاپ رسید [۵۲]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت۱۹۸۰، ج۸، ص۳۰۲.
[۵۳]
ابونعیم اصفهانی، حلیة‌الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمد امین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ص۱.
پس از آن نيز بارها در بیروت چاپ شده است.
کمال یوسف الحوت فهرست آن را فراهم كرده و اين فهرست نيز بارها به همراه حلية‌الاولياء به چاپ رسيده است. ۹ - منابع جهت مطالعه• محمد بن احمد ابشیهی، المستطرف فی کلّ فنّ مستظرف، چاپ مفيد محمد قميحه، بیروت۱۴۰۶/۱۹۸۶، چاپ افست قم، ۱۳۶۸ش. • ابن جوزی، صفة‌الصفوة، چاپ محمود فاخورى و محمد رواس قلعه‌جى، بيروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹. • ابن‌حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدر آباد، دكن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بيروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱. • ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، چاپ هاشم رسولى محلاتى، قم. • عبدالله بن محمد ابوالشیخ، طبقات المحدثین باصبهان و الواردين عليها، چاپ عبدالغفور عبدالحق حسين بلوشى، بيروت ۱۴۰۷ـ۱۴۰۸/۱۹۸۷ـ۱۹۸۸. • ابونعیم اصفهانی، حلية‌الاولياء و طبقات الأصفياء، چاپ محمدامين خانجى، بيروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷. • اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۱، در حاجى خليفه، ج۵. • علی بن عیسی بهاءالدین اربلی، کشف النعمة فی معرفة الائمة، چاپ هاشم رسولى محلاتى، بيروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. • محمد بن احمد ذهبی، كتاب تذکرة الحفاظ، حيدر آباد، دكن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست بيروت. • خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۰. • یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیّة و المعرّبة، قاهره، ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰. • صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، ج۲، بيروت ۱۳۹۵. • احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، چاپ احسان عباس، بيروت ۱۳۸۸/۱۹۶۸. • حسین بن محمد تقی نوری، الفیض القدسی فى ترجمة العلامة المجلسى، در مجلسى، ج۱۰۲. • Etan Kohlberg, A medieval Muslim scholar at work: Ibn Tawus and his library, Leiden ۱۹۹۲. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام -بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، مقاله«حلیة‌الاولیاء و طبقات‌الاصفیاء»، شماره۶۴۸۲ |